روایت تاریخی

[1]. در لهوف، الفتوح، مقتل امام حسین، مَقْتَل خوارزمی، تَسْلِیَةُ الْمُجالِسْ، اَلْمُنْتَظَمْ، مُثیرُالأحْزان و ناسخ التّواریخ این موضوع بدون نام بردن از امام سجاد و غلام ابی‌ذر در هنگام ورود به کربلا ذکر شده است. در وقایع الأیام و دمعة الساکبه نیز در هر دو مکان و در دو روایت آمده است. همچنین در تاریخ الامم والملوک، تاریخ یعقوبی و مقتل جامع بی اشاره به غلام ابی‌ذر و تیز کردن شمشیرآمده است پدرم وارد خیمه ما شد. ضمناً درکتب مختلف در خصوص نام این غلام اختلاف است که ما به جهت اختصار به آن نمی‌پردازیم.

[2].  این مصرع در بعضی مقاتل همچون الفتوح، البدایة والنهایة، تاریخ الامم والملوک، ارشاد، الکامل فی‌التاریخ، مَقْتَل خوارزمی، کامل بهائی و مقتل جامع: « مِنْ صَاحِبٍ أَوْ طَالِبٍ قَتِيل» ذکر شده است. ضمناً بیت سوّم نیز در مَقْتَل خوارزمی، تَسْلِیَةُ الْمُجالِسْ و مُثیرالاحزان: « وَ كُلُّ حَيٍّ فَإِلَى سَبِيلٍ ـ  مَا أَقْرَبَ الْوَعْدَ مِنَ الرَّحِيل» و در لهوف: « وَكُلُّ حَيٍّ سَالِكٌ سَبِيلِ ـ مَا أَقْرَبَ الْوَعْدَ مِنَ الرَّحِيل». ذکر شده است. در اَلدُّرُ النَظیمْ  فقط بیت اول آمده و درتَجارِبُ الاُمَم هم اشعار ذکر نشده است.

[3] . جمله أَ سَتُقْتَلُ نَفْسِي لَكَ الْفِدَاء در بعضی از مقاتل نیامده است.

[4]. این ضرب المثلی است در عرب که امام با گفتن این ضرب المثل فرمودند چاره‌ای ندارم و نمی‌گذارند که من برگردم.

[5]. در لهوف، الفتوح، مَقْتَل خوارزمی، تَسْلِیَةُ الْمُجالِسْ، مقتل امام حسین و ناسخ التّواریخ آمده در این لحظه حضرت زينب(س) فرمودند: يَا أَخِي هَذَا كَلَامُ مَنْ أَيْقَنَ بِالْقَتْلِ؛ برادر جان این سخنان از طرف کسی گفته می‌شود که به کشته شدن خود اطمینان دارد و امام پاسخ دادند: نَعَمْ يَا أُخْتَاهْ؛ بله خواهر جان، سپس حضرت زینب رو به اهل خيام کردند و فرمودند: وَا ثُكْلَاهْ يَنْعَى الْحُسَيْنُ إِلَيَّ نَفْسَهُ. اي واي ببينيد حسينم دارد از مرگ خویش خبر مي‌‌دهد. زنها گریه کردند، سیلی به صورت زدند و گریبان چاک کردند و امّ كلثوم آمدند و ناله زدند: وَا مُحَمَّدَاهْ وَا عَلِيَّاهْ وَا أُمَّاهْ وَا أَخَاهْ وَا حُسَيْنَاهْ وَا ضَيْعَتَنَا بَعْدَكَ. البته در لهوف این گزارش در دو روایت مجزّا ذکر شده  ولی ما در این کتاب در قالب یک روایت آوردیم.

[6]. در لهوف، الفتوح، مَقْتَل خوارزمی، تَسْلِیَةُ الْمُجالِسْ  و مقاتلی که روایت آن‌ها را نقل کرده‌اند سیلی به صورت زدن با عبارت« قَالَ: وَ بَكَى النِّسْوَةُ وَ لَطَمْنَ الْخُدُودَ وَ شَقَقْنَ الْجُيُوب» به دیگر زنان اهل خیام نسبت داده شده است نه حضرت زینب.

[7]. درلهوف، مَقْتَل خوارزمی، تَسْلِیَةُ الْمُجالِسْ، وقایع الأیام و مقتل مقرّم این ندا خطاب به جمع آمده که ای کلثوم، ای رباب، ای... و در البدایة والنهایة نیامده است.

[8]. تاریخ الامم والملوک ۵/۴۲۰؛ مقاتل الطالبیین ۱۱۳؛ تاریخ یعقوبی ۲/۲۴۴ و۲۹۳؛ الارشاد ۲/۱۳۸؛ تَجارِبُ الاُمَم  ۲/۷۶؛ الفتوح ۵/۸۴؛ مَقْتَل خوارزمی۱/۳۳۸؛ الکامل فی‌التاریخ ۱۱/۱۶۵؛ البِِدایَة والنَّهایة ۸/۱۷۷؛ اَلْمُنْتَظَمْ ۵/۳۳۸؛ إعْلام الوَری۳۳۷؛ تاریخ یعقوبی۲/۲۴۴؛ اللهوف۷۰؛ مُثیرُالأحْزان ۱۷۷؛ کامل بهائی ۶۲۳؛ روضة الواعظین۳۰۲؛ تَسْلِیَةُ الْمُجالِسْ ۲/۲۵۳؛ بحارالأنوار۴۵/۲؛ منتهی الآمال ۴۰۶؛ نفس المهموم ۲۰۵؛ مقتل امام حسین ۱۱۵؛ قمقام ۳۸۴؛ جلاءالعیون ۵۵۳؛ مقتـل مقرّم ۱۶۴؛ ناسخ التّـواریخ ۳۶۱؛ وقـایع الأیام ۱۵۳ و۳۰۰؛ مهیج الأحزان ۲۳۸؛ دمعة الساکبه ۳۵۰؛ مقتل جامع ۱/۷۲۹. توضیحات: این گزارش در الفتوح، مقاتل الطالبیین، کامل بهائی و تاریخ یعقوبی کمی مختصر‌تر و در تَجارِبُ الاُمَم و اَلْمُنْتَظَمْ  کاملاً به اختصار آمده است. در روضة الواعظین هم فقط اشعار اوّل  امام آمده است. ضمناً در بعضی از مقاتل نیز تقدّم و تأخّر جملات این روایت با هم متفاوت است.